Na skwerze przy ul. 3 Maja, tuż przy przejściu podziemnym, stoi monument. Nie każdy zwraca na niego uwagę, często przez zwykły pośpiech, brak uwagi, a jeśli ktoś go zauważy, często podejrzliwie spogląda na ową białą figurę. Oczywiście mowa tu, o pomniku Orła Białego w Koluszkach. Jedni patrzą na niego z zachwytem, a drudzy z grymasem. Jedno jest pewne, ta prosta bryła, mimo że jest repliką, została zaprojektowana przez Władysława Strzemińskiego, wybitnego malarza, grafika, teoretyka sztuki, publicystę i twórcę, którego dorobek jest uznawany na całym świecie, a który część swojego życia spędził właśnie w Koluszkach.
Władysław Strzemiński urodził się 21 listopada 1893 r. w Mińsku. W latach 1911-1914 odbył studia w Wojskowej Szkole Inżynieryjnej w Petersburgu. Służąc w wojsku jako oficer saperów podczas I wojny światowej został ciężko ranny w 1916 roku, utracił wówczas rękę i nogę. W 1918 r. uczęszczał do Pierwszych Państwowych Wolnych Pracowni (SWOMAS) w Moskwie, gdzie nawiązał kontakty z Kazimierzem Malewiczem i Władimirem Tatlinem. W 1919 r. podjął pracę w Oddziale Sztuk Pięknych (IZO) Ludowego Komisariatu Oświaty w Mińsku, został także członkiem Moskiewskiego Kolegium do Spraw Sztuki i Przemysłu Artystycznego. W okresie 1919-1920 współpracował z Gubernialnym Wydziałem Oświaty w Smoleńsku, gdzie wraz z żoną, Katarzyną Kobro, prowadził pracownię artystyczną (IZO-studio). Wstąpił ponadto do grupy UNOWIS. Swe konstruktywistyczne prace eksponował na wystawach w Moskwie, Riazaniu i Witebsku.
Władysław Strzemiński, 1932 r., fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC)
W 1921 r. osiedlił się w Wilnie i zaczął nauczać rysunku, najpierw w ramach Wojskowych Kursów Maturalnych im. Łukasińskiego, potem w Gimnazjum w Wilejce. W latach 1922-23 i 1925-26 współpracował z czasopismem „Zwrotnica”. Wraz z Vytautasem Kairiukstisem (Witold Kajruksztis) zorganizował w 1923 r. Wystawę Nowej Sztuki w Wilnie, która zainicjowała dzieje polskiego konstruktywizmu. W okresie 1924-1926 zajmował się nauczaniem rysunku w Szczekocinach. Następnie, na krótko, objął posadę nauczyciela rysunku w gimnazjum w Brzezinach. W 1927 odbyła się w Warszawie indywidualna wystawa twórczości Strzemińskiego. W tym samym roku artysta wziął udział w ekspozycji Machine Age zorganizowanej w Nowym Jorku.
W 1927 roku w Koluszkach zwolniły się etaty na stanowisku nauczyciela rysunku i robót ręcznych w Gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej oraz w Żeńskiej Szkole Przemysłowo – Handlowej. Strzemiński wybierał tę posadę ze względu na dogodne położenie Koluszek. Był to największy w Polsce węzeł kolejowy sprawia, który sprawił, że Koluszki były bramą na Polskę i świat.
Koluszkowianie przy Pomniku Orła Białego - lata 30. XX w.
W pierwszym etapie osiedlił się w 1927 roku w Żakowicach. Niestety nie jest znany dom, w którym mieszkał. Po krótkim czasie wraz Kobro przeprowadzili się do Koluszek – do domu przy ul. Słowackiego 1/3. Był to stosunkowo nowy budynek, położony wówczas przy jednej z głównych ulic w Koluszkach, a zarazem w pobliżu szkół, w których Strzemiński rozpoczął pracę. Dom, o którym mowa, stoi do dzisiejszych czasów. Strzemiński z małżonką wprowadzili się na poddasze, do pokoju z balkonem. Prawdopodobnie z tego właśnie balkonu Strzemiński namalował jeden z obrazów w ramach cyklu „Pejzaże z Koluszek”.
Głównym planem Władysława Strzemińskiego była reforma edukacji artystycznej, gdyż nie zgadzał się z dotychczasowymi metodami nauczania, uważając jest za przestarzałe. W tym celu opracował autorski program nauczania i postanowił eksperymentować z nim właśnie w koluszkowskich szkołach. W przyszłości, na podstawie tego programu, Strzemiński miał pomysł założenia własnej szkoły artystycznej. Wedle ówczesnych opinii program Strzemińskiego przewyższał Bauhaus.
W 1931 roku na łamach miesięcznika „Architektura i Budownictwo” ukazał się plan programu nauczania autorstwa Strzemińskiego:
AUTORSKI PROGRAM NAUCZANIA
I k u r s :
1 faza — rozmieszczenie linji na płaszczyźnie,
2 — rozmieszczenie płaszczyzn,
3 — kompozycja podziałów płaszczyzny,
4 — monogram z geometrycznych elementów liter,
5 — dynamika, energja natężenia, ciężar koloru,
6 — kompozycja architektoniczna
danej płaszczyzny (puryzm) i architektonizacja tej kompozycji zależnie od płaszczyzny,
7 — faktura malarska,
8 — objektywna faktura materjałów (naklejona),
9 — faktura ukształtowana jako przekształcenie materjału.
II i III k u r s : (kompozycja rzeczy użytkowych i ich wykonanie w materjale:
1 — analiza form przedmiotów w myśl kubizmu analitycznego z okr. 1909—1912 r.,
2 — analiza figury ludzkiej w myśl tychże zasad,
3 — analiza figury ludzkiej, mająca na celu wydobycie linij architektonicznych budowy form tej figury,
4 — na wydobytych linjach architektonicznych kompozycja ubrania
(przez dokomponowanie ubrania w linje architektoniczne figury, otrzymuje • się kompozycja, w której figura łączy się z ubraniem we wspólnym rytmie architektonicznym).
I tak szkole tej udało się przełamać dotychczasowy szablon „zdobnictwa". Wytworzony został typ mody nowoczesnej i przedmiotów użytku codziennego, architektonicznie związanych z wnętrzem nowoczesnem.
(zachowano oryginalną pisownię)
Podpisany przez Strzemińskiego protokół egzaminu ostatecznego z rysunków Szkoły Przemysłowo Handlowej w Koluszkach z 23 czerwca 1928 r.
Praca w Koluszkowskich szkołach nie była łatwa. Nie wszyscy uczniowie zgadzali się na nowatorskie metody Strzemińskiego, nawet kilka uczennic IV klasy w 1930 roku z tego względu odeszło ze szkoły. W 1930 roku Strzemiński był już zrezygnowany i świadomy, że jego wielka reforma w Koluszkach nie wejdzie do końca w życie. Z tego względu nie chciał pozostawać w Koluszkach na kolejny rok szkolny i poszukiwał pracy na Śląsku, jednak zaangażowanie w wiele spraw, w tym w powstające Muzeum Sztuki Nowoczesnej, zmusiły go do pozostania w Koluszkach.
Władysław Strzemiński wraz z uczennicami przed domem przy ul. Słowackiego 1/3 - 1930 r.
Największym problemem, z jakim zetknął się, było podejście jednej ze szkół do wypłacania pensji. Gimnazjum wywiązywało się z umowy, jednak Szkoła Przemysłowa, jak sam Strzemiński pisał – po prostu nie płaciła. Wywołało to strajki wśród nauczycieli, w których sam brał udział. Były organizowane nawet 5 razy w tygodniu i bardzo męczyły zdrowotnie Strzemińskiego. Zarząd Szkoły Przemysłowej, składający się głownie z kolejarzy, artysta nazywał zarządem pijaków i złodziei.
Można śmiało przyznać, że koluszkowski okres w życiu Strzemińskiego (lata 1928-1931) był bardzo owocny. To właśnie podczas pobytu w Koluszkach, ogłosił na łamach kwartalnika „Praesens” w 1928 roku swoje założenia na temat Unizmu – koncepcji malarskiej nad którą pracował od kilku lat. Także w tym okresie, w 1929 roku, została zapoczątkowana awangardowa grupa „a.r” w skład której na początku istnienia weszli Katarzyna Kobro i Henryk Stażewski. Wkrótce dołączyli do nich Julian Przyboś i Jan Brzękowski. Ta awangardowa grupa potrzebowała znaków rozpoznawczych, w tym celu, 1930 roku, Strzemiński zaprojektował w Koluszkach znany i popularny obecnie, szczególnie w Łodzi, alfabet grupy „a.r.”.\
Chyba najpiękniejszym dziełem wywodzącym się z Koluszek jest tomik poezji „Sponad” Juliana Przybosia, do którego koncepcję graficzną opracował w latach 1929-1930 Władysław Strzemiński. Jest to przełomowe dzieło i wzorowy przykład współpracy poety z artystą plastykiem.
Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Łodzi również ma swój początek, za sprawą Władysława Strzemińskiego, właśnie w Koluszkach. To tu, w domu przy ul. Słowackiego 1/3 Strzemiński gromadził dzieła pozyskane z całej Polski i Europy, które trafić miały do planowanego Muzeum Sztuki Nowoczesnej. W pierwszej jednak kolejności większość prac trafiała do Koluszek. Od czerwca 1930 roku grupa „a.r.” otrzymała sale w Muzeum Sztuki w Łodzi, gdzie inicjatorzy mogli gromadzić obrazy. Udostępniona publiczności w 1931 roku kolekcja, była drugą po Hanowerze kolekcją, w której zgromadzono dzieła mistrzów współczesności.
Dzięki pobytowi Strzemińskiego w Koluszkach, ówczesne miasteczko, odwiedzane było przez znaczące postaci z kręgu sztuk nowoczesnych międzywojnia, byli to między innymi: Julian Przyboś oraz Tadeusz Peiper. Ciekawostką jest, że listy do Strzemińskiego do Koluszek przysyłał sam Piet Mondrian.
Niestety kłopoty finansowe w jakie popadł za sprawą Szkoły Przemysłowej ograniczały jego działalność twórczą, a przede wszystkim opóźniały pracę nad przełomowym dziełem Strzemińskiego – Teorią Widzenia.
Rok szkolny 1930/1931 był ostatnim rokiem jaki Strzemiński spędził w Koluszkach. W tym czasie w Łodzi zorganizował wystawę prac uczniów Szkoły Przemysłowej i wpadł nawet na pomysł, aby prace te sprzedawać w „sklepie nowoczesności” architekta Goldberga. Jak wynika ze wspomnień pana Stanisława Urbaniaka, Władysław Strzemiński również w tym roku wystąpił z inicjatywą wybudowania pomnika Orła Białego. Do pracy nad projektem zachęcił trzech uzdolnionych uczniów: Stefana Klimkiewicz, Edmunda Moszczeńskiego i Stanisława Urbaniaka, którzy wzorując się na wykonanym przez profesora modelu z plasteliny, zbudowali gipsowego orła o wysokości 40 cm. Będąc stylizacją zbyt śmiałą i nowatorską jak na ówczesne czasy, nie wzbudził entuzjazmu wśród społeczności szkolnej. Lepiej przyjęty został kolejny, tym razem 2 metrowy orzeł, dla którego w 1931 roku wybudowano cokół. Gimnazjum nie miało jednak pieniędzy na wykonanie odlewu orła. Dopiero w 1934 roku podjęto decyzję o nie odlewaniu, a tańszej metodzie, czyli wypolerowaniu modelu i obłożeniu go cynkową blachą. Ostatecznie na początku 1934 roku, orzeł stanął na wcześniej przygotowanym, właściwym mu miejscu. Na początku wojny, prawdopodobnie jeszcze w 1939 roku, Niemcy zniszczyli figurę Orła Białego.
Grono pedagogiczne Gimnazjum i Liceum im. Henryka Sienkiewicza przy pomniku Orła Białego stojącego przed gmachem szkoły - lata 30.
W połowie września 1931 roku Strzemiński opuścił Koluszki i wyprowadził się do Łodzi. Tam rozwinął ożywioną działalność w Związku Polskich Artystów Plastyków. Na łamach pisma „Forma” będącego organem Związku, publikował swe artykuły na temat nowej sztuki, m.in. polemikę z ideą „strefizmu” Leona Chwistka. Pełnił też funkcję kierownika Publicznej Szkoły Dokształcania Zawodowego, w ramach której realizował nowatorskie koncepcje druku funkcjonalnego. Od 1932 r. należał do międzynarodowego ugrupowania Abstraction-Création działającego w Paryżu. W 1932 został laureatem Nagrody Artystycznej Miasta Łodzi. W 1933 r. zainicjował powstanie grupy plastyków nowoczesnych skupiającej awangardowe środowiska o rozmaitej proweniencji i profilu.
Strzemiński i Kobro podczas okupacji niemieckiej przebywają we włączonej do Rzeszy Łodzi. Deklarują się jako osoby narodowości rosyjskiej (Po wojnie toczyło się w tej sprawie postępowanie karne – o odstępstwo od narodowości polskiej). Strzemiński nadal tworzył, malował pocztówki, a Kobro szyła zabawki. Wojnę przeżyli w skrajnej biedzie – pod koniec okupacji Kobro paliła w piecu własnymi rzeźbami.
W 1945 r. objął stanowisko wykładowcy w łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych, której był współzałożycielem. Ciekawostką jest, że program nauczania w PWSSP opierał się na autorskim programie nauczania Władysława Strzemińskiego w koluszkowskich szkołach. W tym też roku przekazał swą spuściznę artystyczną Muzeum Sztuki w Łodzi. W 1948 zaprojektował Salę Neoplastyczną, będącą integralną częścią ekspozycji tegoż muzeum. W 1950 r. Strzemiński został, na polecenie Ministerstwa Kultury i Sztuki, zwolniony z pracy w PWSSP pod zarzutem nie respektowania norm doktryny realizmu socjalistycznego. W tym okresie rozpadło się także jego małżeństwo z Katarzyną Kobro. Pozostawał bez źródeł stałego dochodu i zatrudniał się dorywczo do malowania szyldów. W ostatnim okresie życia, już w szpitalu, przy pomocy grupy byłych studentów opracowywał książkę Teoria widzenia. Zmarł w 1952 roku w Łodzi. Został pochowany na Cmentarzu Starym w Łodzi.
Dom przy ul. Słowackiego 1/3, w którym mieszkał Władysław Strzemiński podczas pracy w Koluszkach - stan na 2016 r.
Do dzisiejszych czasów po Władysławie Strzemińskim w Koluszkach nie pozostało wiele pamiątek. Szkoły, w których uczył spłonęły wraz z większością archiwum. Materiały, które przetrwały wojnę zostały w latach 80. XX wieku wypożyczone z koluszkowskiego liceum i już nigdy nie powróciły. Pozostał jedynie niszczejący dom, w którym mieszkał i replika pomnika Orła Białego stojąca dumnie nieopodal koluszkowskiego dworca.
Źródła:
- „Spróbuj zatrzymać czas. 90 lat Liceum Ogólnokształcącego im. Henryka Sienkiewicza w Koluszkach”, praca zbiorowa, 2007 r.,
- „Architektura i Budownictwo” nr 9, 1931 r.,
- Rocznik Historii Sztuki t. 9/1973 r.,
- wyborcza.pl,
- culture.pl,
- wikipedia.org.
Chcesz dowiedzieć się więcej o historii Koluszek i tutejszej twórczości Strzemińskiego?
Chcesz być pewny prawdziwości tej wiedzy?
Wspomóż nas i kup książkę „Historia Koluszek 1386 – 1949”!